Informacje na temat samych roślin zaczerpnąłem z pracy Mariana Nowińskiego "Dzieje upraw i roślin leczniczych". Drzewa, z których pochodzą owe wonne żywice, zajmują stosunkowo niewielki geograficznie obszar. Drzewo kadzidłowe (czy kadzidlane) bowiem występuje jedynie w Jemenie w Arabii Południowej (historycznie obszar ten zwany jest Hadramautem) oraz w Somali w Rogu Afrykańskim. Jest pestkowcem dorastającym do 6 m, jego żywica zawiera lotne olejki, gumę oraz szereg innych substancji. Mirnik z kolei występuje w południowej Arabii oraz w górach Etiopii, zajmując stanowiska sięgające do 2 tys. m n. p. m. Przyjmuje formę krzewu lub niskiego drzewa i osiąga do 10 m wysokości. Także wytwarza owoce pestkowe. Interesująca nas tu wydzielina zawiera wiele związków chemicznych, m.in. lotne olejki, gumę i żywicę mirrynę.
O pochodzeniu, a także o sposobach uzyskiwania wonnych substancji z drzew pisali liczni starożytni autorzy, przede wszystkim wielki grecki pisarz Herodot. Nigdy nie miał on okazji przebywać w Arabii czy też w Indiach, swoje wiadomości czerpać więc musiał z drugiej ręki. "Dalej na południe (od Indii - sic!) ostatnią z zamieszkanych ziem jest Arabia. Jest to jedyny kraj na świecie, który wydaje kadzidło, mirrę, kasję, cynamon i gumę. To wszystko z wyjątkiem mirry uzyskują Arabowie z trudem. I tak kadzidło zbierają posługując się dymem styraksu, który Fenicjanie wywożą do Hellady, bo drzew rodzących (sic!) kadzidło pilnują uskrzydlone węże (szarańcza?) (...) Niczym innym nie dadzą się odpędzić jak tylko dymem styraksu.
Kadzidło zatem uzyskują Arabowie wspomnianym już sposobem, kasję zaś tak: skoro całe swe ciało i twarz, z wyjątkiem oczu, otulą w skóry wołowe i inne, wyruszają po kasję. Rośnie ona na głębokim jeziorze; ale dokoła niego i w nim samym gnieżdżą się jakieś uskrzydlone zwierzątka, które najwięcej są podobne do nietoperzy i okropnie ćwierkają, a stawiają silny opór. Arabowie muszą odpędzać je od oczu i tak ścinają kasję.
Cynamon zbierają w jeszcze dziwniejszy sposób. Gdzie on powstaje i jaka ziemia go żywi, tego sprzedawcy towaru nie umieją podać; tylko niektórzy, idąc za prawdopodobną opinią, utrzymują, że rośnie on w tych okolicach, w których wychował się Dionizos. Wielkie ptaki, powiadają, przynoszą te drzazgi, które my, pożyczywszy nazwę od Fenicjan, zwiemy cynamonem; a przynoszą je do swych gniazd, ulepionych z błota i przyczepionych do stromych skał, dokąd dostęp człowieka zupełnie jest niemożliwy. Na to więc mieli Arabowie wymyślić taki środek: tną na kawałki, o ile możności największe, członki zdechłych wołów, osłów i innych bydląt jucznych, zanoszą je w te okolice, kładą w pobliżu gniazd i daleko od nich odchodzą. Ptaki zlatują na dół i unoszą członki tych bydląt do gniazd. Te jednak nie zdołają wytrzymać ich ciężaru, załamują się i spadają na ziemię; wtedy oni nadchodzą i zbierają cynamon, który tak zebrany dostaje się stąd do innych krajów.
Pochodzenie gumy żywicznej, którą Arabowie nazywają ladanon, jest jeszcze dziwniejsze niż cynamonu. Choć pojawia się ona w bardzo smrodliwym miejscu, jest najbardziej wonna. Otóż znajduje się ją w brodzie kozłów, do której przyczepia się z chaszczów jako żywica. Jest przydatna do wielu pachnideł, a Arabowie jej głównie używają do kadzenia.
Tyle o wonnościach; istotnie, niewypowiedzianie miłym zapachem tchnie ziemia arabska. [...]".
Znane one były wszystkim cywilizacjom starożytnym i wszystkie one wykorzystywały je podczas ceremonii kultowych, przy składaniu ofiar, jako leki, wreszcie do odprawiania rytuałów magicznych. Kadzidło służyło także do odpędzania złych duchów i uspokajania szaleńców, mirra zaś - do namaszczania ciał i balsamowania zwłok. Używano ich także dla demonstracji własnego bogactwa (obłędnie rozpustne uczty Nerona czy Elagabala mogą służyć za przykład).
Egipcjanie pozyskiwali kadzidło w krainie Punt, leżącej na obszarze dzisiejszej Etiopii. Balsamowanie zmarłych z użyciem wydzielin drzew było praktykowane już za czasów I dynastii (ok. 3000-2800 lat przed Chr.) Reliefy tebańskie ukazują wyprawy na południe po wonności. Nie udało się ich przeszczepić na glebę nadnilową.
Wielkie ilości kadzidła spalano na ołtarzach świątyń Babilonii - zdaniem Herodota nawet tysiąc talentów (starożytna jednostka masy, mierzyła ok. 72 kg). Stamtąd obyczaj przeniknął do Persji, gdy ta podbiła Mezopotamię (a stało się to w roku 539 przed Chr.) Na obszary zamieszkane przez Greków kadzidło dotarło wraz z fenickimi żeglarzami i kultem niebiańskiej Uranii-Afrodyty.
Szereg opisów wykorzystania tych substancji pochodzi z ksiąg biblijnych - m.in. z opowieści o Salomonie dowiadujemy się, że podczas swojej wizyty w Izraelu królowa Saby obdarowała go tym, co miała najcenniejsze, mianowicie "dała królowi sto dwadzieścia talentów złota i bardzo dużo wonności oraz drogocennych kamieni. Nigdy nie przyniesiono więcej wonności od tych, które królowa Saby dała królowi Salomonowi". Tego typu wzmianki pojawiają się w wielu miejscach Biblii wskazując na rolę kadzidła jako symbolu luksusu, bogactwa, a więc i potęgi.
Wonności Orientu dotarły do Rzymu pod koniec III w. przed Chr. i upowszechniały w miarę ekspansji Republiki w basenie Morza Śródziemnego. Szybko wyparły z bogatszych domów rzymskich miejscowe przyprawy aromatyczne, takie jak bazylia czy tymianek. Stanowiły bowiem widoczny symbol luksusu, ubożsi nie mogli sobie na nie pozwolić (tym bardziej, że przywożono je do stolicy tylko dwa razy w roku; przeszkodą w bardziej regularnych dostawach było nieprzyjazne dla żeglarzy w porze zimowej morze). Ta kulturowa ofensywa ze Wschodu budziła poważne zaniepokojenie wśród tradycjonalistów obawiających się nowych, nieznanych dotąd zwyczajów i wiążących z nimi postępującą demoralizację społeczeństwa (nie jest to obce również naszym czasom).
Faktycznym zaś powodem, dla którego substancje te cieszyły się wielką popularnością, było to, że intensywne aromaty żywiczne pozwalały bogaczom choć na chwilę zapomnieć o cuchnących kanałach ściekowych, stertach śmieci, transportach skór, farb i innych niezbyt estetycznie pachnących towarów.
Tajemnica faktycznego pochodzenia roślin znana była nielicznym: mieszkańcom krain, w których rosły, tj. głównie Arabom i Etiopom, nie wiedzieli nic o niej za to np. Rzymianie, Grecy czy ludy Mezopotamii. Nie było w tym przypadku - handel wonnościami stanowił istotne źródło bogacenia się pośredników, którzy dzięki znajomości szlaków oraz obrotności stali na uprzywilejowanej w stosunku do odbiorców pozycji i zależało im na jej utrzymaniu. Poza tym substancje te były trudne w pozyskiwaniu, pochodziły z dalekich krain, niewiele można było zabrać ich za jednym razem, więc ich ceny należały do najwyższych na rynku ze wszystkich towarów (co równocześnie sprawiało, że dostępne były tylko elitom).
Rzymianie próbowali dotrzeć do Arabii południowej na początku rządów Augusta, ale skończyło się to tak, że połowa dziesięciotysięcznej ekspedycji pozostała na zawsze w piachach pustyń Półwyspu Arabskiego.
Na koniec wspomnieć jeszcze warto o źródłach numizmatycznych rzucających pewne światło na rolę, jaką odgrywały wonności w świecie grecko-łacińskim.
Gdy w roku 106 po Chr. Rzymianie opanowali królestwo nabatejskie (znane z zabytków skalnego miasta, Petry), stołeczna mennica wyemitowała kilka serii złotych i srebrnych monet upamiętniających to wydarzenie. Na ich awersie, jak zwykle, wyryto podobiznę cesarza (tutaj: Trajana, 98-117), na rewersie natomiast przedstawiono personifikację Arabii trzymającej w ręce gałązkę oraz wiązkę lasek cynamonu; najpowszechniejsze bowiem skojarzenie z Arabami wiązało ich z handlem drogimi przyprawami. Obok kobiety widnieje drzewo palmowe (chodzi o palmę daktylową).
Inną serię monet, tym razem brązowych, wybito z okazji wizyty cesarza Hadriana (117-138) w prowincji Arabii (typ ADVENTVI). Jej rewersy przedstawiają kobietę symbolizującą Arabię, która stoi przy ołtarzu, na którym leży ofiara (zapewne byk); w ręce trzyma wiązkę lasek kadzidła (?) Na monetach z serii RESTITVTORI zaś Arabia trzyma laski cynamonu.
Ponadto mirra i drzewo styrakowca pojawiają się (według Friedricha Imhoofa-Blumera i Ottona Kellera) na srebrnych i brązowych monetach greckich z Azji Mniejszej. Badacze zamieścili reprodukcje tychże pieniędzy w swoim dziele (tabl. X, nr 15-18 oraz 43).
Jak widzimy, nie za wiele tego. Jako towar luksusowy mirra i kadzidło nie mogły poważniej zaistnieć w społeczeństwie. Pełniły raczej rolę symboliczną: z jednej strony, ukazywały kraje Wschodu jako znacznie silniejsze kulturalnie od zachodnich, z drugiej zaś - ołtarz widniejący na krążku z Aphrodisias (starożytne miasto w Azji Mniejszej) doskonale wskazuje na znaczenie tych żywic, kojarzonych po dzień dzisiejszy przede wszystkim z obrzędami kultowymi.
Literatura:
Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2002.
Herodot, Dzieje, przeł. S. Hammer, oprac. R. Turasiewicz, Wydawnictwo (Zakład Narodowy imienia) Ossolińskich, Wrocław 2005.
M. Nowiński, Dzieje upraw i roślin leczniczych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1980, s. 253-254.
F. R. Scheck, Szlak mirry i kadzidła, tł. J. Danecki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1998.
Aż mi zapachniało :) Pozdrówki :)
OdpowiedzUsuń